του Ζιλ Κεπέλ, Le Monde

Λε Μοντ (

Ζιλ Κεπέλ (Gilles Kepel, GK): Στη Λιβύη, η δυτική στρατιωτική συμμαχία πρέπει να καταφέρει ταυτόχρονα να εξουδετερώσει την επιχειρησιακή ικανότητα των ενόπλων δυνάμεων του Καντάφι (Gaddafi), διατηρώντας όμως την ικανότητα των δομών εξουσίας της Λιβύης να τον εκδιώξουν, όπως συνέβη στην περίπτωση των Μπεν Αλί (Ben Ali) και Μουμπάρακ (Mubarak) από την άλλη. Αλλιώς ξεπέφτουμε στο παραδοσιακό σχήμα της δυτικής επέμβασης, με τις καταστροφικές συνέπειες που ξέρουμε από το Ιράκ ή το Αφγανιστάν.

Το πρόβλημα είναι πως η Λιβύη, σε αντίθεση με την Αίγυπτο ή την Τυνησία, δεν είναι μια κοινωνία με ισχυρούς θεσμούς, στην οποία ένας ανώτερος στρατιωτικός μπορεί να αλλάξει στρατόπεδο και ακολουθούμενος από τους υφισταμένους του να εκδιώξει τον πρόεδρο, σε συμμαχία με ένα μπλοκ κοινωνικών δυνάμεων. Αυτό το ρόλο εκεί τον παίζουν οι φύλαρχοι των σημαντικών φυλών, που μένει ακόμα να πειστούν πως ο Καντάφι κι η οικογένειά του είναι persona non grata για όλο τον κόσμο και -κυρίως- πως η παραμονή του στην εξουσία δυσχεραίνει την εμπορία του λιβυκού πετρελαίου. Τότε ναι, πιθανότατα θα τον ανατρέψουν.

LM: Ποια θα είναι τα επόμενα «ντόμινο»; Η Υεμένη; Η Συρία;

GK: Η Υεμένη είναι ένα υβρίδιο αστικοποιημένης κοινωνίας και δικτύου φυλών, κάτι σαν διασταύρωση της Αιγύπτου με τη Λιβύη, αν θέλετε. Στη Σαναά ή το 'Αντεν η εξέγερση παίρνει τη μορφή της «πλατείας Ταχρίρ» (εξάλλου στη Σαναά υπάρχει επίσης πλατεία με αυτό το όνομα!). Αλλά το κλειδί των εξελίξεων βρίσκεται στα χέρια των φυλάρχων, που προς το παρόν κρατούν στάση αναμονής.

Το σημαντικότερο είναι πως η κατάσταση στην Υεμένη -ή το Μπαχρέιν- ανησυχούν τη γειτονική Σαουδική Αραβία, αυτόν τον εύθραυστο πετρελαϊκό γίγαντα, πράγμα που εξηγεί την απροθυμία των κρατών που εξαρτώνται από τις εισαγωγές πετρελαίου να υποστηρίξουν εξελίξεις που θα μπορούσαν να απειλήσουν την ενεργειακή τους επάρκεια. Αγγίζουμε εδώ τον πυρήνα της αντίφασης μεταξύ των αραβικών επαναστάσεων και της εμπορίας του πετρελαίου, που απειλεί να υποθηκεύσει τις εξελίξεις.

Όσον αφορά τη Συρία, που θεωρούσαμε πως είχε ανοσία στις εξεγέρσεις λόγω του ρόλου της ως «πρωταθλητού» της αντίστασης κατά του Ισραήλ, τα γεγονότα του Νταραά και οι πιθανές επιπτώσεις τους αποδεικνύουν πως ο πόθος για αλλαγή μπορεί να ξεπεράσει ακόμα και το πλαίσιο της «ιεράς συμμαχίας» της αντιπαλότητα με το εβραϊκό κράτος.

Το Ιράν όμως και οι σύμμαχοί του, συμπεριλαμβανομένης της «χαμάς», νιώθουν αμηχανία με τις δημοκρατικές διεκδικήσεις, που τους αμφισβητούν εμμέσως, κι έχουν κάθε συμφέρον να ενεργοποιήσουν επειγόντως το μέτωπο της αντιπαράθεσης με το Ισραήλ. Ως προς αυτό, συμπίπτουν με τους «ιέρακες» στο Ισραήλ, που θέλουν να αναβάλλουν την αναγνώριση ενός παλαιστινιακού κράτους από τη γενική συνέλευση του ΟΗΕ τον επόμενο Σεπτέμβριο, και να στιγματίσουν τους Παλαιστινίους ως αναξιόπιστους εταίρους της διεθνούς κοινότητας, που διαρκώς κλίνουν προς τη βία. Οπότε η αναβίωση της ένοπλης σύγκρουσης και οι τρομοκρατικές επιθέσεις συμφέρουν τις δυνάμεις του status quo και αντιβαίνουν στους πόθους της κοινωνίας των πολιτών.

LM: Ποια είναι τα πρώτα διδάγματα της «αραβικής άνοιξης»;

GK: Οι αραβικές επαναστάσεις βρίσκονται ακόμα στα πρώτα τους βήματα. Κανείς δεν ξέρει τις επιπτώσεις τους στο πολιτικό περιβάλλον, τη διακίνηση του πετρελαίου, τη μετανάστευση ή τις αραβοϊσραηλινές σχέσεις. Από την άλλη, μπορούμε από τώρα να πούμε με βεβαιότητα πως ανοίγουν μια καινούργια περίοδο, και κλείνουν εκείνη που άνοιξε την 11η Σεπτεμβρίου. Γιατί αυτό; Διότι η ισλαμική τάση βλέπει πως η πιο ριζοσπαστική της τάση χάνει έδαφος προς όφελος της «θεσμικής» πτέρυγας, που δέχεται να δράσει πολιτικά μες στην κοινωνία και να προσαρμοστεί στο δημοκρατικό παίγνιο (σε αντίθεση με τον ένοπλο δρόμο της «ένοπλης ισλαμικής ομάδας» ή της «αλ κάιντα»).

Στην Αίγυπτο π.χ. οι «αδερφοί μουσουλμάνοι» εκπροσωπούν την πιο οργανωμένη πολιτική δύναμη και διαθέτουν ένα πελώριο δίκτυο παράλληλων κοινωνικών οργανώσεων. Κι όμως, είναι ενδιαφέρον να σημειώσει κανείς πως στην ιστοσελίδα τους αναφέρονται στα πρόσφατα γεγονότα ως τη «λαϊκή επανάσταση». Μοιάζει να τρέχουν συνέχεια πίσω από το κίνημα -και να έχουν χάσει την πρωτοβουλία των κινήσεων.

Στην πραγματικότητα, το ρεύμα του πολιτικού Ισλάμ είναι διχασμένο από την εποχή της σύγκρουσης των ισλαμιστών με το αλγερινό καθεστώς, τη δεκαετία του '90. Οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου έδωσαν μια ώθηση στη ριζοσπαστική τάση, που καθόριζε την πολιτική ατζέντα μια ολόκληρη δεκαετία. Αλλά αποδείχτηκε πως τελικά το μοντέλο του «μάρτυρα» δεν αρκεί για να κινητοποιήσει τις μάζες υπέρ τους... Επιπροσθέτως, η διάταξη που είχε προκύψει μετά την 11η Σεπτεμβρίου, παρέτεινε το βίο των αυταρχικών αραβικών καθεστώτων, που αυτοπαρουσιάστηκαν ως η τελευταία γραμμή αμύνης κατά της «αλ κάιντα». Η αχρήστευση του μοντέλου της «αλ κάιντα», σήμανε και τη λήξη της παράτασης αυτής.

LM: Ποιοι ήταν οι παράγοντες που ανέδειξαν τη δημοκρατικό πόθο αυτών των κοινωνιών;

GK: Ο πρώτος είναι η περίπτωση της Τουρκίας. Η καταγόμενη από την επαρχία θεοφοβούμενη μικροαστική τάξη, που αποτελεί και τον κορμό της κομματικής βάσης του «κόμματος δικαιοσύνης και ανάπτυξης» (AKP) απέδειξε πως μπορούσε να καθυποτάξει τους στρατιωτικούς. Το σημερινό καθεστώς της 'Αγκυρας προέκυψε από τη συμμαχία μεταξύ αυτής της συντηρητικής κι ευλαβούς ανερχόμενης μεσαίας τάξης με την εξωστρεφή και κοσμοπολίτικη αστική τάξη της Κωνσταντινούπολης.

Καλά θα κάναμε λοιπόν να μη θεωρούμε το AKΡ ως το τυπικό ισλαμικό κόμμα, που έλκεται από το ιρανικό μοντέλο. Το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν απειλεί ευθέως και τη γειτονική Τουρκία, και το AKP διχάζεται μεταξύ ριζοσπαστών/θεοκρατών και μεταρρυθμιστών/κοσμικών. Κοντολογίς, η Τουρκία διδάσκει πως η πορεία του εκδημοκρατισμού έχει τη λογική της, που μπορεί να έρθει σε σύγκρουση με την κλασική ιδεολογία των ισλαμικών κομμάτων, του τύπου «αδερφοί μουσουλμάνοι».

Μιλώντας πιο γενικά, θα έλεγα πως γινόμαστε μάρτυρες μιας αλλαγής στην πολιτική ουσία των αραβικών κοινωνιών. Οι ισλαμιστές απέτυχαν να ελέγξουν τη ρητορική των τρεχουσών εξεγέρσεων. Πρόκειται για πελώρια διαφορά σε σχέση με ότι είχε συμβεί κατά τη διάρκεια της ιρανικής επανάστασης, όταν ο αγιατολάχ Χομεϊνί (Khomeini) είχε επιβάλει τη ρητορική και τα αιτήματά του στη δημοκρατική αντιμοναρχική εξέγερση, κατορθώνοντας τελικά να την υπονομεύσει. Αντιθέτως, οι Αιγύπτιοι «θεσμικοί» ισλαμιστές δεν κατόρθωσαν να επιβάλουν το λόγο τους στις εξελίξεις. Ακόμα και στο Μπαχρέιν, οι σιίτες εξεγείρονται στο όνομα των «ανθρωπίνων δικαιωμάτων» και της... δημοκρατίας. Κι αν κάπου έχει αποτύχει η διπλωματία μας, είναι πως απέτυχε αντιληφθεί πως έχουμε εδώ ένα φαινόμενο γενικό και αυτόνομο συνάμα. Αν πράγματι έχουμε εδώ ένα κίνημα που αφορά πράγματι αποκλειστικά το μουσουλμανικό ή τον αραβικό κόσμο...

LM: Αυτή η «μετάλλαξη της πολιτικής ουσίας των αραβικών κοινωνιών» στην οποία αναφερθήκατε αφορά όλες τις εξεγέρσεις;

GK: Φυσικά, πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη μας και τις τοπικές συνθήκες. Το λεξιλόγιο είναι παντού το ίδιο· αυτό που μπορεί να αλλάζει, είναι το συντακτικό. Το κίνημα πυροδοτήθηκε στην Τυνησία, μια κοινωνία πολύ ετερογενή πολιτιστικά, με έντονη την παρουσία των αστικών στρωμάτων και των φτωχών νέων. Το γεγονός πως στη Λιβύη εξεγέρθηκε η ανατολική χώρα, εξηγείται από το ότι αυτή η πλευρά της χώρας, προς την οποία ανέκαθεν δυσπιστούσε ο Καντάφι, δεν είχε επωφεληθεί και τόσο από τον πακτωλό του πετρελαίου... Από την άλλη, όλες αυτές οι χώρες είχαν ως κοινό χαρακτηριστικό τους την πανταχού παρούσα μυστική αστυνομία. Είναι να εκπλήσσεται κανείς πώς τόσο αυταρχικά και αστυνομικά καθεστώτα κατόρθωσαν να αιφνιδιαστούν και να ξεπεραστούν τόσο εύκολα από τις εξελίξεις. Η απάντηση είναι απλή: απέτυχαν να δουν την επέλαση της «γενιάς του τουίτερ», της νεότητας που είναι εξοργισμένη με τις κυρίαρχες γεροντοκρατίες, που, ας το επαναλάβουμε, επωφελήθηκαν από δεκαετή παράταση του βίου τους, ελέω Οσάμα Μπιν Λάντεν (Osama Bin Laden)!

LM: Υπάρχει κίνδυνος πισωγυρισμάτων ή επανάληψης εξελίξεων λιβυκού τύπου; Αρκεί το «φέισμπουκ» και το «τουίτερ» για να υπάρξει βιώσιμη δημοκρατία;

GK: Η «σκοτεινή πλευρά» αυτών των επαναστάσεων είναι πως έρχονται μετά από πολλές δεκαετίες διαρκούς καταστολής, που δεν επέτρεψε να δημιουργηθούν αντικαθεστωτικές πολιτικές ελίτ. Σε αντίθεση π.χ. με την ανατολική Ευρώπη, δεν έχουμε εδώ μια ελίτ «αντιφρονούντων» να βγαίνει από τις φυλακές.

Πρέπει επίσης να μην εξιδανικεύουμε τα διαδικτυακά κοινωνικά δίκτυα. Αλλά και οι τηλεοπτικοί δίαυλοι, που έπαιξαν σημαντικό ρόλο, έχουν κι αυτοί τα όριά τους. Το «αλ τζαζίρα» ήδη κατηγορείται για την απάθεια με την οποία αντιμετώπισε την καταστολή στο Μπαχρέιν, στην οποία έχουν έντονη ανάμειξη η Σαουδική Αραβία κι η «χαμάς». Στην Αίγυπτο, ήδη το τηλεοπτικό τοπίο αλλάζει, λόγω της ανάπτυξης της δορυφορικής τηλεόρασης. Τα αιγυπτιακά κανάλια ανακαταλαμβάνουν σταδιακά το χώρο που είχαν παραχωρήσει στο δίαυλο από το Κατάρ.

Όσο για τους αυτοεξόριστους αντικαθεστωτικούς, εν γένει στερούνται πολιτικής εμπειρίας. Στην Αίγυπτο, ο Μουμπάρακ αντικαταστάθηκε από το «ανώτατο συμβούλιο ενόπλων δυνάμεων» και όχι από κάποια αδιαμφισβήτητη ηγετική φυσιογνωμία, σε αντίθεση με ότι είχε συμβεί στις διαδοχές από τον Ναγκίμπ (Naguib) στο Νάσερ (Nasser) ή από τον Σαντάτ (Sadat) στον Μουμπάρακ. Οι αντικαθεστωτικοί βρίσκονταν αποκλεισμένοι από όλους τους θεσμούς.

Οι κυοφορούμενες νέες πολιτικές ελίτ οφείλουν επειγόντως να βγουν από τους γυάλινους πύργους όπου ζουν -για να ριζώσουν στον πραγματικό κόσμο. Ο κυβερνοχώρος είναι χρήσιμος, αλλά δεν μπορεί να υποκαταστήσει την πολιτική. Το χειρότερο που θα μπορούσε να συμβεί είναι να μην καρποφορήσουν πολιτικά αυτές οι επαναστάσεις στο εσωτερικό επίπεδο.

LM: Ποιες επιπτώσεις πιθανολογείτε να έχει η «αραβική άνοιξη» στην αραβοϊσραηλινή σύγκρουση;

GK: Για πολύ καιρό, στο Ισραήλ κυριαρχούσε η θέση πως το συνέφερε να συνδιαλέγεται με 'Αραβες που εξέφραζαν αυταρχικά και όχι λαοπρόβλητα καθεστώτα. Εκ του αποτελέσματος, μπορεί κανείς να αμφιβάλει για την ορθότητα αυτού του αξιώματος. Μέχρι σήμερα, αυτή η εμμονή του Ισραήλ να διαπραγματεύεται με αραβικές δικτατορίες, το οδήγησε να ζει περίκλειστο, απομονωμένο στην περιοχή του.

Φυσικά, εκ πρώτης όψεως, μια διαδικασία όπως αυτή του Όσλο, που αποσκοπούσε στην επιβολή της ειρήνης «εκ των άνω», έμοιαζε να παρουσιάζει ορισμένα πλεονεκτήματα. Αλλά τελικά αυτή η διαδικασία απέτυχε, ακριβώς διότι δεν έγινε κοινωνικά αποδεκτή. Αντιθέτως, σήμερα εμφανίζεται μια ιστορική ευκαιρία διαλόγου μεταξύ της αραβικής και της ισραηλινής κοινωνίας. Αλίμονο! Η επανεμφάνιση της αραβοϊσραηλινής έντασης αποδεικνύει πως οι αντίπαλοι της δημοκρατικής εξέλιξης συνεχίζουν να έχουν πολλά όπλα στη φαρέτρα τους.

Σας ευχαριστώ για την επίσκεψη σας...