του Βαγγέλη Χριστοδούλου

Το «κίνημα των αγανακτισμένων» είναι κάτι πρωτόγνωρο για τα Ελληνικά και όχι μόνο δεδομένα. Μία σύνθεση ανθρώπων, χωρίς κομματικές ταυτότητες, επισφαλών, διανοητών, ανέργων, μεταναστών κλπ, που έχουν ένα κοινό εχθρό: το μνημόνιο. Κύριο χαρακτηριστικό του κινήματος, αν και ο όρος είναι καθαυτός ακατάλληλος, είναι οι συνελεύσεις. Οι συνελεύσεις εμφανίζονται για πρώτη φορά με αυτόν τον τρόπο. Αφορούν τους πάντες και δεν περιορίζονται εντός των πανεπιστημίων ή των συνδικαλιστικών κύκλων, όπως συνέβαινε στο παρελθόν σε άλλα κινήματα.

Η αλήθεια είναι πως ένα «συνελευσιακό καθεστώς» από μόνο του δεν μπορεί να λύσει τίποτε. Η προσφορά του έγκειται στο ότι μπορεί να θέσει έναν στόχο, ώστε οι άνθρωποι να μην πέφτουν σε σύγχυση και να γνωρίζουν πoιά πρέπει να είναι τα πραγματικά και ουσιαστικά αιτήματά τους. Δεν φτάνει μόνο το να αποφασίζει κανείς τι είναι αυτό που πρέπει να γίνει, αλλά χρειάζεται να παρθούν αποφάσεις σχετικά με το πώς θα γίνει κάτι καθώς και το πότε. Οι συνελεύσεις περιορίζονται στο πρώτο ερώτημα και αρκετές φορές, όχι πάντα, στο δεύτερο. Το τρίτο ερώτημα δηλαδή το πότε θα τεθούν σε εφαρμογή αυτά που έχουν αποφασιστεί δεν απαντάται σχεδόν ποτέ. Tο ζήτημα της «άμεσης δημοκρατίας» καθ΄αυτό δεν έχει βγει προς τα έξω, ως κύριο αίτημα του κινήματος. Παρόλα αυτά όμως, μας δίνει ένα νέο πεδίο πειραματισμού πάνω στο οποίο πρέπει να σταθούμε.

Μέσα από τις συνελεύσεις, αποκαλύπτεται ένας νέος τρόπος ατομικο-κοινωνικής αντιπροσώπευσης, άνθρωποι που θέλουν να εκφράζονται δημοκρατικά εναντίον του «νέου πολέμου», της «μιντιακής οργάνωσης του κοινωνικού» και του κύματος της επισφάλειας. Η συνέλευση δίνει την δυνατότητα της συγκρότησης των ανθρώπων σε πολιτική κοινότητα, τη μορφή οργάνωσης που προσδιορίζεται από τις αρχές της αυτονομίας, της ισότητας και της συναίνεσης, αρκεί η τελευταία να επιτευχθεί μέσα από την πειθώ και την ελεύθερη αντιπαράθεση διαφορετικών απόψεων. Μέσα από τη συνέλευση μπορεί να αναδυθεί η «δύναμη» (με την έννοια της Άρεντ) αφού οι άνθρωποι μπορούν να εκφράζονται ελεύθερα και να ενεργούν σχετικά με τα δημόσια πράγματα. Χρειάζεται όμως να αφήσουν εκτός της, την ικανοποίηση των βιοτικών τους αναγκών και να δημιουργήσουν ένα νέο πεδίο ελευθερίας: αυτό της ισότητας. Θα ήταν καλύτερο, λοιπόν, να μην προβάλλεται ως κύριο αίτημα αποκλειστικά και μόνο η έξοδος από το μνημόνιο. Δεν υπάρχει και δεν ακούγεται, ούτε ένα σύνθημα για την «άμεση δημοκρατία»! Επειδή ακριβώς οι περισσότεροι πηγαίνουν στην συνέλευση, έχοντας ο καθένας στο μυαλό του το δικό του πρόβλημα το οποίο του το δημιούργησε το μνημόνιο, το τοποθετεί πιο ψηλά από τα προβλήματα των άλλων και πολύ περισσότερο από το ουσιαστικότερο πρόβλημα που είναι το πώς θα αλλάξουμε την κοινωνία και όχι το πώς θα πάρουμε μεγαλύτερο μισθό.

Το ουσιαστικότερο αίτημα του κινήματος, λοιπόν, είναι η απαίτηση για «άμεση δημοκρατία». Είναι ό,τι καλύτερο έχει ζητήσει οποιοδήποτε κίνημα, όχι μόνο στην Ελλάδα , αλλά τολμώ να πω σε ολόκληρο τον κόσμο. Οι ανθρώπινες κοινωνίες δεν θα μπορούσαν να ζήσουν σε καλύτερο «πολιτικό σύστημα» από αυτό. Είναι το μοναδικό «σύστημα» που όχι μόνο προάγει την πολιτική ελευθερία, αλλά ταυτόχρονα μπορεί να αλλάξει την κοινωνία και να της δώσει αυτό που σήμερα της λείπει εντελώς: ένα νέο νόημα. Υπάρχει όμως ένα πολύ σοβαρό εμπόδιο που δεν επιτρέπει την άμεση τουλάχιστον, εφαρμογή ενός τέτοιου συστήματος: η άμεση δημοκρατία μπορεί να υπάρξει μόνο μεταξύ ίσων.

Στις δυτικές κοινωνίες το νεοφιλελεύθερο παράδειγμα ανάγει το σύνολο των ανθρώπινων σχέσεων, αξιών και αρχών στην «αγορά». Ο «οικονομικός αναγωγισμός» είναι το μοναδικό σύστημα ερμηνείας που δίνουν οι νεοφιλελεύθερες κοινωνίες στον κόσμο τους. Το «οικονομικό» και όχι το «πολιτικό», αποτελεί την θεμελιώδη φαντασιακή σημασία στις σημερινές κοινωνίες και σε συνδυασμό με την «κατανάλωση», το άτομο θεωρεί τον εαυτό του συμμέτοχο στη δημοκρατία της αγοράς. Αγορά ή κοινωνία πολιτών δεν έχουν μεταξύ τους καμία διαφορετική σημασία. Οποιοδήποτε πολιτικό ερώτημα τίθεται, παίρνει πάντοτε την εύκολη και εντελώς μηχανιστική του απάντηση, γιατί ανάγεται υπόρρητα στο πεδίο της οικονομίας. Δεν υπάρχει πλέον αυθύπαρκτη πολιτική, επειδή δεν υπάρχουν περιθώρια για πολιτική δημοκρατία. Καμία κυβέρνηση και πουθενά στον κόσμο δεν έχει την «εξουσία της δράσης». Οποιαδήποτε αλλαγή ή μεταρρύθμιση πρέπει να εγκριθεί πρώτα από τις αγορές. Η «εξουσία δράσης» πέρασε σταδιακά στις αγορές και διαχωρίστηκε πλήρως από την πολιτική. Αυτή είναι και η κύρια αιτία διάβρωσης της κρατικής κυριαρχίας. Οι κυβερνήσεις και τα κόμματα συνεχίζουν να αρθρώνουν λόγο και να εξαγγέλλουν προγράμματα αλλά δεν είναι σε καμία περίπτωση ελεύθερα να αποφασίζουν για τις «πολιτικές εξαίρεσης» ή τις αρχές και τον τρόπο εφαρμογής τους. Στην πραγματικότητα το κράτος μετατρέπεται σε εκτελεστή της κυριαρχίας της αγοράς.

Σημαντικό κομμάτι των αγορών είναι μεταξύ άλλων οι ομάδες συμφερόντων που αποκαλούμε «ελίτ» ή αλλιώς «κυρίαρχες τάξεις». Οι ομάδες αυτές που κατά κύριο λόγο κυριαρχούν στην κοινωνική και οικονομική ζωή, δεν είναι σε καμία περίπτωση διατεθειμένες να παραχωρήσουν τα «κεκτημένα» τους, το χρήμα και κατ’ επέκταση την εξουσία. Για τις ομάδες αυτές, το όριο της δημοκρατίας είναι αυτό κατά το οποίο τίθεται σε αμφισβήτηση η τάξη και η ασφάλεια του συστήματος από το οποίο προέρχονται και προστατεύονται. Πέρα όμως από τις κυρίαρχες ομάδες, η κοινωνία είναι χωρισμένη σε πολλές και διαφορετικές ομάδες συμφερόντων. Οι ομάδες αυτές διαχωρίζονται μεταξύ τους με κύρια κριτήρια το εισόδημά τους, τον πλούτο τους, την εξουσία που διαθέτουν και την στάση τους απέναντι στο υπάρχον σύστημα. Με κυριότερο κριτήριο το οικονομικό, οι ομάδες αυτές διαφοροποιούνται μεταξύ τους και καθίστανται όχι λίγο ή πολύ ίσες, αλλά εξαιρετικά άνισες μεταξύ τους. Όσο πιο πάνω πηγαίνουμε, τόσο αυξάνεται ο βαθμός επιρροής και ελέγχου των κυβερνήσεων αλλά και των κατώτερων κοινωνικά ομάδων από τις ανώτερες. Οι κυρίαρχες ομάδες μπορούν να ελέγξουν την επιλογή των υποψηφίων αλλά και το ποιός θα εκλεγεί. Αποτέλεσμα αυτού, είναι το είδος του πολιτικού μας συστήματος να διαμορφώνεται ως «ιεραρχική δημοκρατία».

Αναγνωρίζουμε συνεπώς με βάση τα παραπάνω μία μεγάλη αντίφαση: δεν μπορεί κάποιος να συνηγορεί υπέρ της «συμμετοχικής δημοκρατίας» ή «της άμεσης δημοκρατίας» και ταυτόχρονα να είναι υπέρμαχος του νεοφιλελευθερισμού ή οποιουδήποτε κοινωνικού ή πολιτικού συστήματος με κοινωνικούς διαχωρισμούς. Ο «αρπακτικός καπιταλισμός» είναι η τελευταία έκδοση του νεοφιλελευθερισμού και της μάχης των λίγων πλουσίων να περιορίσουν ασφυκτικά τα πολιτικά δικαιώματα και τις ελευθερίες των πολλών. Άρα εύκολα συνάγεται το συμπέρασμα πως ο όρος «δημοκρατικές διαδικασίες» που αφορά στο διαδικαστικό του συστήματος, είναι μία απάτη, τίποτε περισσότερο και τίποτε λιγότερο.

Ας υποθέσουμε τώρα πως καταφέρνουμε να κατοχυρώσουμε συνταγματικά το πολίτευμα της άμεσης δημοκρατίας. Το «διαδικαστικό» της άμεσης δημοκρατίας, δεν αρκεί να στηρίζεται στη νομιμότητα, αλλά χρειάζεται μία ευρύτερη κοινωνική συναίνεση προκειμένου να ολοκληρώσει τη λειτουργία του. Δεν είναι αρκετό το να υπάρχει μόνο ως αφηρημένος θεσμός, αλλά θα πρέπει να πραγματωθεί μέσα από μία συγκεκριμένη πολιτική. Σε αντίθετη περίπτωση, θα γίνει πάλι ένα ίδιο σύστημα με αυτό που υπάρχει σήμερα. Αυτόματα λοιπόν προκύπτει το ερώτημα, τι θα κάνουμε με όσους δεν θέλουν την άμεση δημοκρατία, οι οποίοι παρεμπιπτόντως, είναι και πάρα πολλοί; Αν σε όλους αυτούς προσθέσουμε και όσους δεν γνωρίζουν τι σημαίνει πραγματικά η άμεση δημοκρατία, τότε το πρόβλημα μεγαλώνει ακόμα περισσότερο. Θεωρώ πως αυτό είναι ένα ερώτημα που πρέπει να απαντήσουμε πρωτίστως εμείς που πιστεύουμε στην άμεση δημοκρατία. Προσωπικά, δεν γνωρίζω τι να απαντήσω σε αυτό το ερώτημα πέρα από την συνεχή ενημέρωση των ανθρώπων πάνω στην «άμεση δημοκρατία». Κάτι τέτοιο όμως θέλει χρόνο, και χρόνο αυτήν την περίοδο δεν έχουμε.

Αφήνοντας τις υποθέσεις, το καίριο ερώτημα που τίθεται τώρα είναι το: πως θα κατοχυρωθεί συνταγματικά η «άμεση δημοκρατία»; Η απάντηση θα μπορούσε να είναι, με δημοψήφισμα. Μα για να γίνει κάτι τέτοιο θα πρέπει να υπάρξει μία κυβέρνηση που να το επιτρέψει. Γνωρίζει κάποιος μία κυβέρνηση οπουδήποτε στον κόσμο που θα ήθελε να δημιουργήσει τις συνθήκες και τις προϋποθέσεις, της αυτοκατάργησής της; Με δεδομένα αυτά που έγραψα παραπάνω για την «εξουσία δράσης», η κυβέρνηση δεν αντιπροσωπεύει παρά μόνο έναν ελάχιστο έως ανύπαρκτο μέρος της εξουσίας. Η ιδιωτική εξουσία μπορεί να περιορίσει ασφυκτικά τις όποιες ενέργειες της όποιας κυβέρνησης. (Τώρα που γράφεται το κείμενο, περίτρανη απόδειξη αποτελεί η προσπάθεια δημιουργίας της «κυβέρνησης σωτηρίας», χωρίς να ερωτηθεί για μία ακόμη φορά ο λαός. Ταυτόχρονα, σε κανένα μέσο ενημέρωσης δεν αναφέρθηκε καθόλου, πουθενά και ποτέ ούτε καν σαν εναλλακτική περίπτωση η «άμεση δημοκρατία»)

Τελευταίο αλλά διόλου ασήμαντο πρόβλημα, αποτελεί η ανάγκη μετατροπής, της άμεσης δημοκρατίας, από πολιτικό σύστημα σε πολιτικό καθεστώς. Το πολιτικό σύστημα αφορά τους ιδιαίτερους πολιτικούς θεσμούς μίας συγκεκριμένης χώρας. Η έννοια του πολιτικού καθεστώτος, αφορά στην αρχή που διέπει αυτούς τους θεσμούς. Αυτή τη στιγμή, πολιτικό καθεστώς γενικότερα των δυτικοευρωπαϊκών κοινωνιών, είναι η «αντιπροσωπευτική δημοκρατία». Έχοντας ως δεδομένα πως, αφ’ ενός μεν το κεφάλαιο δεν γνωρίζει τόπο και αφ’ ετέρου πως, η άμεση δημοκρατία στρέφεται πρωτίστως εναντίον του, δεν θα επιτραπεί τόσο εύκολα η δημιουργία της. Άρα χρειάζεται μία προσπάθεια δημιουργίας της άμεσης δημοκρατίας που να υπερβαίνει τα Ελληνικά σύνορα. Βέβαια πρέπει από κάπου να ξεκινήσει, και αφού εμείς είμαστε οι «γεννήτορες της δημοκρατίας», ας ξεκινήσει από εμάς και… βλέπουμε. Πάντως πιστεύω πως μία υπερεθνική προσπάθεια είναι απαραίτητη.

Συνοψίζοντας, τα προβλήματα που παρουσιάζονται από την ορθή κατά τα άλλα απαίτηση για άμεση δημοκρατία είναι:

1. Πώς θα κατοχυρωθεί συνταγματικά η άμεση δημοκρατία;
2. Τι μπορούμε να κάνουμε με την μερίδα του πληθυσμού που δεν θέλει την άμεση δημοκρατία;
3. Πως θα πραγματωθεί κοινωνικά ως θεσμός η άμεση δημοκρατία , με δεδομένες τις αντιδράσεις που θα συναντήσει;
4. Με ποιο τρόπο μπορούμε να μετατρέψουμε την άμεση δημοκρατία από πολιτικό σύστημα σε πολιτικό καθεστώς;

Η άμεση δημοκρατία ή αλλιώς η πολιτική ελευθερία είναι στην πραγματικότητα κάτι πολύ περισσότερο από ένα πολιτικό σύστημα ή ένα πολιτικό καθεστώς. Είναι το όπλο που μπορεί να μετατρέψει τον όρο «δημοκρατία», από πολιτική έννοια σε κοινωνική έννοια. Αν θέλουμε να φτάσουμε σε μία αυτόνομη κοινωνία, είμαστε υποχρεωμένοι να αντιλαμβανόμαστε την δημοκρατία ως είδος κοινωνίας, και όχι ως είδος πολιτικού καθεστώτος. Η έννοια του «είδους κοινωνίας» σημαίνει πως οι άνθρωποι επεμβαίνουν στην συνολική θέσμιση της κοινωνίας δηλαδή επεμβαίνουν στην πραγματική της κατάσταση που δεν έχει να κάνει μόνο με την πολιτική θέσμιση. Η πολιτική θέσμιση σε συνδυασμό με την λειτουργία της θέσμισης αυτής, δηλαδή με το πώς εφαρμόζεται στην πράξη, δείχνει την γενικότερη συμπεριφορά των ανθρώπων απέναντι στους καθιερωμένους πολιτικούς θεσμούς.

Θα δούμε…

Σας ευχαριστώ για την επίσκεψη σας...