Μπορεί βέβαια να παρατηρούμε σήμερα τη διατάραξη αυτών των χαοτικών αλληλεπιδράσεων των ειδών, με την ανθρωπογενή κακοποίηση του περιβάλλοντος που οδηγεί στην αποσταθεροποίηση οικοσυστημάτων, καθώς όταν διαταραχθεί η τροφική αλυσίδα οι συνέπειες είναι αλυσιδωτές και απρόβλεπτες για πολλά είδη που αφανίζονται. Π.χ., σύμφωνα με μελέτες του Παγκόσμιου Οργανισμού Προστασίας της Φύσης, εκτιμάται ότι ποσοστό 11%-34% ειδών θηλαστικών, πτηνών, ερπετών, αμφιβίων και ψαριών βρίσκεται σε κίνδυνο αφανισμού.

Η ζωή συν-εξελίσσεται

Μια τέτοια κατάσταση δεν αντιμετωπίζεται με τη «Νέα Κιβωτό του Νώε», ένα πρόγραμμα της Νορβηγίας, σύμφωνα με το οποίο θα συντηρηθούν δύο εκατομμύρια είδη και ποικιλίες φυτών σε έναν ειδικά διαμορφωμένο χώρο ενός βουνού, 950 χιλιόμετρα από τον Βόρειο Πόλο, για να αξιοποιηθούν σε περίπτωση ολικής καταστροφής της χλωρίδας, καθώς η επανόρθωση των φυσικών χαοτικών αλληλεπιδράσεων δεν είναι εφικτή. Διότι οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των διαφόρων ειδών είναι καθοριστικές για τη φυσική επιλογή, καθώς η εξέλιξη ενός είδους είναι εν πολλοίς απόκριση εξελικτικών αλλαγών σε ένα άλλο ανταγωνιστικό, ένα φαινόμενο γνωστό ως συνεξέλιξη.

Παραδείγματος χάριν, στην «υπόθεση της κόκκινης βασίλισσας» - ο Van Valen δανείστηκε αυτόν τον τίτλο από το σχετικό έργο του Lewis Carrol «Μέσα από τον καθρέπτη» - το περιβάλλον ενός είδους χειροτερεύει συνεχώς εξαιτίας της συνεχούς εξέλιξης άλλων ανταγωνιστικών ειδών, θηρευτών, ακόμη και παρασίτων· γι' αυτό το κάθε είδος πρέπει να βρίσκεται σε έναν ατέρμονα αγώνα δρόμου· να «τρέχει», δηλαδή, να εξελίσσεται για να μην αφανισθεί, για να διατηρήσει τη θέση του, όπως γίνεται με τον κυλιόμενο τάπητα, όπου η κίνηση διατηρεί την ισορροπία του «δρομέα».

Ο κανόνας του Cope

Οι εξελικτικοί πρόγονοι του σημερινού αλόγου είχαν μέγεθος γάτας, πριν από περίπου 58-38 εκατομμύρια χρόνια, στο Ηώκαινο. Η αύξηση του σώματος του αλόγου υπακούει στον σχετικό εξελικτικό κανόνα του Cope, κατά τον οποίο η αύξηση αυτή αντανακλά μιαν εξελικτική τάση και οφείλεται τόσο στην επιλογή ειδών - όταν δηλαδή ένα είδος έχει υψηλούς ρυθμούς επιβίωσης και χαμηλούς αφανισμού, υπερισχύοντας ενός άλλου με αντίθετες παραμέτρους - ή ακόμη και στη φυλετική επιλογή, όταν δηλαδή ανταγωνίζονται άτομα του ίδιου φύλου ενός είδους, συνήθως αρσενικά. Η αύξηση του μεγέθους του σώματος, ωστόσο, του αλόγου εν προκειμένω, δεν μπορεί να είναι χωρίς όρια, διότι στο φυσικό περιβάλλον υπάρχουν και άλλα είδη που αντιτίθενται συνεξελικτικά σε μια τέτοια τάση.

Ολη η ιστορία της ζωής είναι γεμάτη από συνεξελικτικά φαινόμενα που οδηγούσαν σε προσαρμογές και εξέλιξη. Π.χ., αμοιβαία συνεξέλιξη συνέβη και κατά την προέλευση της ζωής, με τα διάφορα βιομόρια να οδηγούν μέσω των αλληλεπιδράσεών τους στη δημιουργία μεταβολικών δικτύων· με την αντικατάσταση του αρχικού γενετικού υλικού RNA από το DNA που αντανακλά συνεξελικτικά φαινόμενα κυττάρων και ιών· με την εξέλιξη του γενετικού κώδικα, τη γονιδιακή ρύθμιση, την αλληλεπίδραση γονιδίων και πρωτεϊνών, τα γονιδιακά δίκτυα, τη γονιδιωματική και πρωτεωματική διεργασία κτλ. · όπως και με την κυτταρική λειτουργία, αλλά και τη συμβιωτική προέλευση των μιτοχονδρίων και των χλωροπλαστών από προκαρυωτικά κύτταρα, την αμοιβαία συνεξέλιξη των δύο φύλων, τη συνεξέλιξη γονέων και απογόνων κ.ά.

Τα «καμώματα» της Δροσόφιλα

Ας δούμε όμως και μιαν άλλη ενδιαφέρουσα περίπτωση με συνεξελικτικά αντιπαραθετικά και όχι αμοιβαία στοιχεία. Το αρσενικό της μύγας του ξυδιού Δροσόφιλας «ενδιαφέρεται» να γονιμοποιήσει πολλά θηλυκά· και σε ένα θηλυκό μπορεί να βρεθεί το σπέρμα διαφορετικών αρσενικών. Τα αρσενικά εκκρίνουν τοξικές πρωτεΐνες στο σπερματικό υγρό που μειώνουν τη δεκτικότητα του θηλυκού στο σπέρμα άλλων αρσενικών. Το θηλυκό όμως με τη σειρά του έχει αναπτύξει εξελικτικά μεγαλύτερη αντίσταση στις πρωτεΐνες αυτές, τις οποίες αδρανοποιεί όλο και περισσότερο έπειτα από κάθε γονιμοποίηση για να διευρύνει το αναπαραγωγικό του παράθυρο.

Οι συνεξελικτικές καταστάσεις μεταξύ θηρευτών και θηραμάτων οδήγησαν τον θηρευτή να γίνεται πιο επικίνδυνος και το θήραμα ικανότερο στο να διαφεύγει, με αποτέλεσμα τη συνεξέλιξη της επικινδυνότητας θύματος και θύτη. Σημαντικές είναι και οι περιπτώσεις του συνεξελικτικού μιμητισμού, όταν λ.χ. το θήραμα «μεταμφιέζεται» χρωματικά για να μοιάζει με κάποιο «δύσγευστο» για τον θηρευτή του είδος ή όταν διάφορα είδη-θύτες συγκλίνουν προς μια κοινή (χρωματική) εμφάνιση κερδίζοντας το καθένα προστασία, καθώς μπορεί να πέσουν θύματα τα άλλα.

Το «εργοστάσιο» των Atta

Εκτός από τις πάμπολλες συνεξελικτικές σχέσεις εντόμων και φυτών, με αποκορύφωμα τις συκιές και τα έντομα σφήνες, ιδιαίτερη σημασία παρουσιάζει ένα περίπλοκο συνεξελικτικό σύστημα, ηλικίας 50 εκατομμυρίων ετών, και αφορά κάποια μυρμήγκια (Atta). Τα μυρμήγκια αυτά κτίζουν μεγάλες φωλιές μερικών μέτρων· οι εργάτριες κόβουν φύλλα, τα μεταφέρουν στη φωλιά που τα παίρνουν άλλες εργάτριες, οι οποίες τα μασούν μετατρέποντάς τα σε ένα στρώμα, έναν «κήπο», επάνω στο οποίο αναπτύσσονται μύκητες οι οποίοι παράγουν τροφή για τα μυρμήγκια· η αποικία έχει και ειδικούς χώρους-σκουπιδότοπους. Οι μύκητες προστατεύονται και από τη μόλυνση από ένα παράσιτο, μέσω ενός αντιβιοτικού που προέρχεται από ένα βακτήριο το οποίο καλλιεργούν τα μυρμήγκια σε εξειδικευμένα μέρη του σώματός τους!

ΤΑ «ΜΙΜΗΔΙΑ» ΚΙ ΕΜΕΙΣ

Η συνεξελικτική κατάσταση εκτείνεται όμως και στο πολιτισμικό επίπεδο, καθώς η επίκτητη ανάπτυξη ενός χαρακτηριστικού διά της κουλτούρας διαμορφώνει νέες επιλογικές πιέσεις στην οργανισμική εξέλιξη. Τα μιμήδια, σύμφωνα με τον Dawkins, η βασική μονάδα της πολιτισμικής εξέλιξης (κατ' αναλογία με τα γονίδια που είναι η μονάδα της βιολογικής εξέλιξης), θεωρούνται οι φορείς της πολιτισμικής εξέλιξης· είναι τρόποι ζωής, αφορούν ιδέες, ιδεολογίες, συνθήματα, μόδες κτλ. και περνούν από γενιά σε γενιά προκαλώντας συνέπειες στη συμπεριφορά (π.χ. κίνημα «Αγανακτισμένων») και στην υγεία (π.χ. ανάδυση ασθενειών, παχυσαρκία, επιθετικότητα, εθισμός στα ναρκωτικά κτλ.). Ο καρκίνος του εντέρου στη Δ. Αφρική έχει πολύ χαμηλό δείκτη πληθυσμιακής εμφάνισης. Δυτικοαφρικανοί όμως μετανάστες στη Β. Αμερική και στη Δ. Ευρώπη που άλλαξαν διατροφικές συνήθειες με επίκτητα νέα μιμήδια παρουσιάζουν θεαματική ποσοστιαία αύξηση του καρκίνου αυτού, με συνακόλουθους θανάτους και εξελικτικούς αφανισμούς γενετικών πολυμορφισμών. Στην εποχή μας τα μιμήδια έχουν ιδιαίτερα μεγάλη έκφραση με την παγκοσμιοποίηση της πληροφορίας, της κουλτούρας και του τρόπου ζωής· και με τον συνακόλουθο συνεξελικτικό οργανισμικό επηρεασμό του είδους μας.

Η βαθύτερη, λοιπόν, κατανόηση του φαινομένου της συνεξέλιξης των ειδών προβάλλεται στην καλύτερη αντίληψη της αλληλοδραστικής λειτουργίας του βιόκοσμου και της συνακόλουθης ευαισθητοποίησής μας για την ισορροπία του περιβάλλοντος, αλλά και την αειφορία του πολιτισμού μας· για να γίνουμε πιο υπεύθυνοι ως προς τη λειτουργία του κοινού μας φυσικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος.

Ο κ. Στ. Ν. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής.