Του Αντωνη Mακρυδημητρη

Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

H ύπαρξη της μεσαίας τάξης και η επικράτησή της στο πολιτικό προσκήνιο αποτέλεσαν βασικό γνώρισμα της νεότερης εποχής. Ουσιαστικά εκείνο που συνέβη ήταν ένας «ιστορικός συμβιβασμός»: η επέκταση του εκλογικού δικαιώματος σε ευρύτερα στρώματα του πληθυσμού συνοδεύτηκε από την παράλληλη διασφάλιση του δικαιώματος της ιδιοκτησίας για όλους. Η εργατική τάξη αποδέχτηκε εντέλει αυτή τη σύνθεση, η οποία απέβη εν πολλοίς επ' ωφελεία και της δικής της κοινωνικοοικονομικής κατάστασης. Ετσι, η μάζα των εργαζομένων απέκτησε συν τω χρόνω πλήρη πολιτικά, ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, αλλά και κάποια, ενίοτε αρκετή, ιδιοκτησία. Η ανισότητα στα εισοδήματα και τον πλούτο εξακολούθησε να υφίσταται, δεν εμπόδισε όμως σοβαρά την ενσωμάτωση και τη βελτίωση της κοινωνικής κατάστασης των πολιτών.

Τα πολιτικά προγράμματα των κυβερνήσεων και των κομμάτων εξουσίας, που καθρέφτιζαν αυτόν τον μείζονα ιστορικό συμβιβασμό, ήταν κατά κανόνα συνθετικού και συνδυαστικού χαρακτήρα: ενεργός ρόλος του κράτους μέσω των ρυθμιστικών και παρεμβατικών του δράσεων, ώστε να μετριάζονται και να αμβλύνονται οι έντονες οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες, αλλά και να προάγονται ει δυνατόν εξίσου τα δίδυμα αγαθά της ισότητας και της ελευθερίας.

Τούτο φάνηκε να συναντά την αποδοχή και επιδοκιμασία της κοινής γνώμης, η οποία διαπίστωνε με ευχαρίστηση τα πρακτικά αποτελέσματα της βελτίωσης του επιπέδου κοινωνικής ευημερίας ως συνέπεια του συνδυασμού ισότητας και ελευθερίας. Κοντολογίς, η μεσαία τάξη άρχισε να διευρύνεται αριθμητικά και να αγκαλιάζει πλατύτερες μάζες του πληθυσμού, η δομή απασχόλησης του οποίου μετατοπιζόταν από τον πρωτογενή στον δευτερογενή κι από 'κει στον τριτογενή, ιδίως, τομέα της οικονομίας. Η τάξη αυτή προσέφερε, μάλιστα, το στήριγμα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και της κρατούσας πολιτικής και οικονομικής θεωρίας.

Σήμερα, όμως, η προοπτική της δημοκρατίας εμφανίζεται να απειλείται και να κινδυνεύει από τον κλονισμό και την αποσάθρωση της μεσαίας τάξης, που υπήρξε το θεμέλιο και το στήριγμά της. Δίχως τη μεσαία τάξη, η φιλελεύθερη και αντιπροσωπευτική δημοκρατία δεν έχει μέλλον, αποφαίνονται οι ιστορικοί.

Η μεσαία τάξη απειλείται πλέον από τις μεταβολές που σημειώνονται στην τεχνολογία και την παγκοσμιοποίηση της οικονομίας. Ετσι, η τεχνολογική καινοτομία εξαφανίζει την εργασία όχι μόνο στα εργοστάσια και τη βιομηχανία, αλλά ακόμα και στον τριτογενή τομέα της οικονομίας. Συνάμα, η παγκοσμιοποίηση των οικονομικών σχέσεων και συναλλαγών επιτρέπει και διευκολύνει τη μεταφορά της δομής απασχόλησης εκεί όπου είναι φθηνότερη και οι συνθήκες λιγότερο απειλητικές για τα οφέλη της πλουτοκρατίας.

Στο σημείο αυτό η πενία των ιδεών συναντά, αντανακλά και αναπαράγει την αδυναμία της δημοκρατίας για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Η όξυνση της οικονομικής κρίσης των τελευταίων ετών δεν έχει αναλυθεί επαρκώς στις ευρύτερες προεκτάσεις της και ο κόσμος δεν έχει ενημερωθεί εγκύρως για τα αίτιά της.

Η κυβερνώσα έως πρόσφατα σοσιαλδημοκρατία εγκαταλείπεται από τους ψηφοφόρους και το κοινό της, που διαπιστώνει απογοητευμένο τις συνέπειες της άστοχης διαχείρισης και την αβελτηρία των διοικούντων να προλάβουν τα επερχόμενα δεινά και να αντιμετωπίσουν τις δυσμενείς εξελίξεις.

Η Αριστερά από τη σκοπιά της βλέπει με ικανοποίηση τα ποσοστά της εκλογικής της επιρροής να αυξάνονται. Μένει να αποδειχθεί, ωστόσο, αν αυτό δεν συμβαίνει για τους λάθος λόγους και δεν αποτελεί παρά πρόσκαιρο φαινόμενο. Ισως χρειάζεται να συνειδητοποιηθεί ότι η απουσία της μεσαίας τάξης δεν είναι η λύση στο πρόβλημα, αλλά μάλλον η επιδείνωση και η εμβάθυνσή του.

Διάχυτη, είναι, λοιπόν, η απορία και η ανησυχία σχετικά με το δέον γενέσθαι και τη βέλτιστη λύση, ιδίως από την πλευρά των δυνάμεων του δημοκρατικού και κοινωνικού φιλελευθερισμού, ούτως ώστε να διασφαλιστεί η ύπαρξη της μεσαίας τάξης, να επανέλθει η ανάπτυξη και η ευημερία, να μην απειληθεί η δημοκρατία. Χρειάζεται καλύτερος έλεγχος πάνω στην οικονομία, δίχως υπερβολικές παρεμβάσεις, αλλά και δίχως ανεξέλεγκτες και ζημιογόνες για το κοινωνικό σύνολο δράσεις; Μπορεί να συμβεί η ριζική αναδιοργάνωση και ο ανασχεδιασμός του κράτους για μια νέα εποχή δίχως διαφθορά και γραφειοκρατία; Είναι εφικτή η αναδιανομή του πλούτου και η άρση των φαινομένων έντονης κοινωνικής αδικίας υπό συνθήκες ελεύθερης οικονομίας; Μπορεί να πραγματοποιηθεί η αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της χώρας; Ή μήπως αυτό που προέχει είναι η αποτελεσματικότερη διεθνής συνεργασία για μια πιο δημοκρατική διακυβέρνηση της παγκόσμιας, ή έστω της περιφερειακής, οικονομίας;