Δεν ξέρω γιατί, αλλά όταν πρωτοείδα το θέμα Επιστήμη και Ηθική , η πρώτη εικόνα που μου ήρθε στο μυαλό ήταν η εικόνα ενός σατανικού επιστήμονα που απειλεί να καταστρέψει τον κόσμο και κρατάει απειλητικά ένα high tech μαραφέτι που βγάζει μπλε και πορτοκαλιές λάμψεις. Καθόλου απρόβλεπτη σκέψη, αν λάβουμε υπόψη μας ότι στις μέρες μας το μοντέλο – στερεότυπο του σατανικού επιστήμονα υπάρχει παντού γύρω μας.

Από τον Εμίλ Κόρακα στις ιστορίες του Ντίσνεϋ, μέχρι τον διαβολικό δρα. Μοριάρτι, αιώνιο αντίπαλο του Σέρλοκ Χολμς, η ποπ κουλτούρα είναι γεμάτη με σατανικούς επιστήμονες και εφευρέτες, έτοιμους να κάνουν τα πάντα για να κυριαρχήσουν τον κόσμο. Και μην έχετε καμία αμφιβολία: όταν λέμε ότι θα κάνουν τα πάντα, εννοούμε βέβαια με ένα επιστημονικό στυλ: θα εξαπολύσουν ένα μάτσο θανατηφόρων ιών ενάντια στην ανθρωπότητα, θα δημιουργήσουν ένα στρατό από ρομπότ ή κάτι ανάλογο. Κι αν οι χάρτινοι ήρωες δεν είναι αρκετοί, μπορούμε να περάσουμε στους …πάνινους. Το Χόλιγουντ τρελαίνεται για τους σατανικούς επιστήμονες. Παραδείγματα υπάρχουν άπλετα, από τον δρα. Φρανκενστάιν μέχρι το πιο σύγχρονο «Νησί», στο οποίο είναι παγιδευμένοι κλώνοι, έτοιμοι να καταναλωθούν μόλις οι πλούσιοι πελάτες χρειαστούν κάποιο ανταλλακτικό, όπως μια καρδιά ή ένα συκώτι.

Υπάρχουν όμως στην πραγματικότητα «κακοί» επιστήμονες, ή κάτι που να δικαιολογεί αυτό το πρότυπο; Είναι κοινή αντίληψη ότι η βασική επιστήμη, όπως για παράδειγμα η ανακάλυψη του ηλεκτρισμού, δεν είναι από μόνη της καλή ή κακή. Το θέμα είναι πως την χρησιμοποιείς. Όμως πόσο άμοιρος ευθυνών είσαι όταν κατασκευάζεις ένα μυδραλιοβόλο; Και ποια είναι η σωστή χρήση της ατομικής βόμβας; Μήπως το κλασσικό παράδειγμα με την πέτρα, η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο ως δομικό υλικό για ένα σπίτι όσο και για να σπάσει ένα τζάμι, δεν ισχύει στην περίπτωση κάποιων συγκεκριμένων επιστημονικών εφαρμογών;

Υπάρχει λοιπόν ανηθικότητα στους κόλπους της επιστήμης; Αναμφισβήτητα ναι. Αυτή η απάντηση δεν δόθηκε αβίαστα. Χρειάστηκε πρώτα να περάσει από τον εξής προβληματισμό: Πού διδάσκεται η ηθική;

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ηθική ενός ατόμου εξαρτάται από το περιβάλλον του; Σίγουρα ένα υγιές και ισορροπημένο οικογενειακό περιβάλλον, η φοίτηση σε εξαιρετικά σχολεία και η απόκτηση μιας αξιοζήλευτης παιδείας και μιας δυνατής κριτικής ικανότητας είναι παράγοντες που επηρεάζουν θετικά το άτομο. Όμως ακόμα δεν γνωρίζουμε αν ο άνθρωπος γεννιέται χωρίς να γνωρίζει τίποτα, χωρίς να ξεχωρίζει το καλό από το κακό, σαν μια λευκή κόλλα χαρτί πάνω στην οποία θα γραφτούν από το μηδέν οι αξίες και τα ιδανικά ή αν έχει γεννηθεί έχοντας ήδη μέσα του κάποια πράγματα, φορώντας ένα είδος πνευματικών φακών επαφής, μέσα από τους οποίους αντικρίζει τον κόσμο.

Εφόσον λοιπόν δεν μπορεί να δοθεί μια πλήρης τεκμηριωμένη απάντηση όσον αφορά τα μύχια της ανθρώπινης ψυχής μέσα στα οποία κρύβεται η ηθική ή ανήθικη φύση του ανθρώπου, ας αλλάξουμε συλλογιστική πορεία κι ας αναρωτηθούμε εάν είναι δυνατό, εάν υπάρχει ποτέ περίπτωση μια μέρα η κοινωνία μας, ή οποιαδήποτε κοινωνία, να βγάζει μόνο ηθικούς ανθρώπους. Τα δείγματα που μας έχουν δώσει οι κοινωνίες μας μέχρι στιγμής είναι αρνητικά. Στις σύγχρονες κοινωνίες υπάρχουν διάφορες διακυμάνσεις ηθικής, από τους εξαιρετικά διεφθαρμένους ανθρώπους μέχρι τους σχεδόν αγνούς. Οι ολότελα αγνοί άνθρωποι είναι η εξαίρεση.

Ας αποδεχτούμε όμως ότι εφόσον κάποιος δεν είναι εγκληματικά ανήθικος, θεωρείται ηθικά αποδεκτός. Ας κλείσουμε δηλαδή τα μάτια στις μικρές, καθημερινές ανηθικότητες με τις οποίες παλεύει ο άνθρωπος ελπίζοντας να βγει νικητής και ας ασχοληθούμε μόνο με το ποσοστό εκείνο των ανθρώπων που πατάνε επί πτωμάτων, που δεν έχουν συνείδηση και που αποτελούν κίνδυνο για την κοινωνία. Το ποσοστό αυτό δύναται ποτέ να εκμηδενιστεί; Και αν όχι, υπάρχει τρόπος να ελέγξουμε πόσοι άνθρωποι από αυτήν την ομάδα θα σπουδάσουν Φυσική, Ιατρική, Βιολογία, Χημεία; Απ’ ό,τι φαίνεται πάντα θα υπάρχει η πιθανότητα να προκύψει ένας σατανικός επιστήμονας στους κόλπους μιας κοινωνίας. Είναι όμως αυτή η πιθανότητα μεγαλύτερη από την πιθανότητα να προκύψει ένας σατανικός πολιτικός για παράδειγμα;

Δεν είναι περίεργο το ότι στην ποπ κουλτούρα που προαναφέρθηκε τα παραδείγματα του σατανικού επιστήμονα είναι σαφώς πολύ περισσότερα από αυτά του σατανικού πολιτικού , ενώ η ιστορία μας προσφέρει άφθονες αποδείξεις για το ότι ισχύει ακριβώς το αντίθετο; Παρότι βασανίζω πολλή ώρα το μυαλό μου, δεν μπόρεσα να σκεφτώ έναν σατανικό επιστήμονα ο οποίος να έβλαψε την ανθρωπότητα τόσο όσο ο Χίτλερ για παράδειγμα. Ακόμα και στην περίπτωση της ατομικής βόμβας, έχω τα εξής στοιχεία να παραθέσω: ο Οπενχάιμερ, ο πατέρας της ατομικής βόμβας , καθώς ήταν ο διευθυντής του προγράμματος της κατασκευής της στο Λος Άλαμος, αντιτάχθηκε σθεναρά στην χρήση της, πέφτοντας σε δυσμένεια από την αμερικανική κυβέρνηση. Του απαγορεύτηκε οποιαδήποτε πρόσβαση σε κυβερνητικό υλικό, πράγμα που σημαίνει ότι δεν μπορούσε να δουλέψει σε κρατική θέση, ενώ δικάστηκε για ύποπτες κομμουνιστικές συνδέσεις , κάτι που τον έκανε ένα από τα πιο διάσημα θύματα του Μακαρθισμού. Το όνομά του αποκαταστάθηκε μερικώς το 1963, δέκα ολόκληρα χρόνια μετά την σπίλωσή του. Αντίθετα, ο πρόεδρος Τρούμαν και η κυβέρνησή του, που φέρουν την τελική ευθύνη για την ρίψη των ατομικών βομβών στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι έχουν την διόλου άσχημη φήμη των ανθρώπων που έβαλαν ένα τέλος στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο.

Για ποιο λόγο επομένως είναι τόσο δημοφιλές το στερεότυπο του σατανικού επιστήμονα ; Το πιθανότερο είναι ότι όλο αυτό είναι απλώς μια έκφραση, μια διέξοδος του φόβου που τρέφει η κοινωνία απέναντι στις Θετικές Επιστήμες. Ο κόσμος έχει μέσα του βαθιά προκατάληψη απέναντι στην επιστήμη. Υπάρχει ένας φόβος και μια άρνηση απέναντί της.

Ακόμα και στα παιχνίδια γνώσεων που συχνά προβάλλονται στην τηλεόραση, οι ερωτήσεις έχουν πιο πολύ ιστορικό ή φιλολογικό χαρακτήρα, ενώ οι επιστημονικές ερωτήσεις περιορίζονται στο αν η Γη γυρίζει γύρω από τον Ήλιο ή το αντίθετο. Η απάντηση στο γιατί συμβαίνει αυτό, είναι ότι ψάχνουν ερωτήσεις που άπτονται περισσότερο στην καθημερινή ζωή . Αλλά γιατί το ότι με το πάτημα ενός κουμπιού ανάβουν τα φώτα στο σπίτι σου είναι λιγότερο καθημερινό από το ποιος ήταν ο τρίτος σωματοφύλακας στην νουβέλα του Δουμά; Ίσως γιατί το να θυμηθείς το όνομα του Άραμι είναι λιγότερο δύσκολο από το να ξέρεις ότι περνάει ηλεκτρικό ρεύμα μέσω καλωδίων και φτάνει στις λάμπες σου που είναι συνδεδεμένες παράλληλα .

Δικαίως η σπουδή της επιστήμης θεωρείται δύσκολη, αλλά από το δύσκολη μέχρι το τρομαχτική υπάρχει ένα χάσμα το οποίο με ιδιαίτερη ευκολία έχει υπερπηδήσει η κοινή γνώμη.

Αλήθεια, πού χάθηκε ο ενθουσιασμός του κόσμου για την επιστήμη; Θυμάται κανείς τη χαρά που έπαιρνε στο δημοτικό φτιάχνοντας μπλε και κίτρινα άτομα από πλαστελίνη ή φυτεύοντας φακές σε ένα κεσεδάκι από γιαούρτι; Προφανώς ναι, μιας και υπάρχει αντίστοιχο γκρουπ ακόμα και στο facebook! Τότε γιατί οι βιολόγοι αντιμετωπίζονται ως μάγοι που θα μας κάνουν κακό στέλνοντας διαβολικούς κλώνους κατά πάνω μας κι όχι ως άνθρωποι που συνεχίζουν να εξερευνούν και να ανακαλύπτουν τον κόσμο;

Είναι πλέον βέβαιο ότι στην εξελικτική αλυσίδα κάπου ανάμεσα στα χαρούμενα παιδιά που φυτεύουν φακές και στους ενήλικες που βλέπουν τους σατανικούς επιστήμονες στους φοιτητές της διπλανής πόρτας υπάρχει ένας σπασμένος κρίκος που εξαιτίας του έχει δημιουργηθεί όλη αυτή η παρανόηση. Έχουν παρέλθει πια ανεπιστρεπτί οι εποχές που η Επιστήμη ήταν ένα μυστικό που διατηρούνταν μόνο ανάμεσα στις υψηλές κάστες και που οι μορφωμένοι άνθρωποι ήταν η εξαίρεση κι όχι ο κανόνας. Η σύγχρονη πραγματικότητα έχει άλλα δεδομένα και άλλες απαιτήσεις. Ο κρίκος που έσπασε είναι αυτός που δίνει στον άνθρωπο την ευκαιρία να γνωρίζει πώς λειτουργεί κάτι που ο ίδιος ήδη χρησιμοποιεί καθημερινά, όπως φέρ’ ειπείν ο ηλεκτρονικός υπολογιστής. Πώς θα πολεμήσουμε τον φόβο μας για την Επιστήμη; Μα, ερχόμενοι πιο κοντά σε αυτήν.

Και πώς μπορεί το ευρύ κοινό να έρθει πιο κοντά στην Επιστήμη; Γιατί εκ των πραγμάτων δεν μπορούν όλοι να σπουδάσουν και να γίνουν Θετικοί Επιστήμονες. Κάπου εδώ μπαίνει στην κουβέντα μας η Επικοινωνία της Επιστήμης.

Ξεκινώντας από την Αγγλία, η Επικοινωνία της Επιστήμης σύντομα απέκτησε πολλούς υποστηρικτές και ιδρύθηκαν Τμήματα Επικοινωνίας της Επιστήμης ως ξεχωριστή Ακαδημαϊκή ενότητα σε πολλά Πανεπιστημιακά Ιδρύματα όπως τα Πανεπιστήμια του Bristol και του UCL στο Λονδίνο.

Η Επικοινωνία της Επιστήμης ως αντικείμενο προσφέρεται κατά κύριο λόγο ως μεταπτυχιακό και απευθύνεται σε νέους επιστήμονες και ερευνητές οι οποίοι έχουν ολοκληρώσει τον βασικό κύκλο σπουδών τους στις Θετικές Επιστήμες. Το ζητούμενο είναι πάνω στο επιστημονικό του υπόβαθρο ο νέος επιστήμονας να χτίσει τις ικανότητες της Επικοινωνίας και να καλλιεργήσει το ταλέντο του στο να μεταδίδει επιστημονικές γνώσεις με απλότητα και σαφήνεια, να εμπνέει τον συνομιλητή του και να λύνει τις απορίες του.

Πλήθος εκδηλώσεων Επικοινωνίας της Επιστήμης λαμβάνουν χώρο σε τακτική βάση. Από τα πλέον γνωστά είναι τα Καφενεία της Επιστήμης που διοργανώνονται σε τόπους που δεν θυμίζουν καθόλου έδρανα και εργαστήρια και διεξάγονται σε φιλικό και χαλαρό ύφος. Όταν ξεκίνησαν στην Αγγλία και τη Γαλλία, οι επιστήμονες που συμμετείχαν σε αυτά ένιωθαν ότι ήταν καθήκον τους να ενημερώσουν τον κόσμο σχετικά με την επιστήμη και τη δουλειά τους.

Είναι χαρακτηριστικό ότι τα Καφενεία της Επιστήμης έχουν τις ρίζες τους σε ένα φιλοσοφικό ρεύμα που ξεκίνησε από τον φιλόσοφο Marc Sautet, ο οποίος διοργάνωνε Καφενεία της Φιλοσοφίας στα οποία συγκέντρωνε φίλους και γνωστούς (στην αρχή - αργότερα συνέρεε όλο και περισσότερος κόσμος) και τους έθετε φιλοσοφικά ερωτήματα ελπίζοντας μέσω της συζήτησης και του διαλόγου να οδηγηθούν στην αλήθεια και τη γνώση. Κι αν αυτό ήταν μια καινοτομία στις αρχές του 1990, προσωπικά μου θυμίζει τη μέθοδο του Σωκράτη που τριγύριζε στην αγορά της αρχαίας Αθήνας συζητώντας και κάνοντας τους φημισμένους Σωκρατικούς διάλογους , ελπίζοντας να ωθήσει τους Αθηναίους να συνειδητοποιήσουν μόνοι τους την αλήθεια για την οποία τους μιλούσε.

Πέρα όμως από τα Καφενεία της Επιστήμης , υπάρχουν κι άλλες πολλές εκδηλώσεις: από τη διοργάνωση ημερίδων και φεστιβάλ ντοκιμαντέρ, μέχρι την μόνιμη πλέον αρθρογραφία σε επιστημονικά εκλαϊκευτικά περιοδικά, την νέα ακόμη παρουσία του Επιστημονικού Θεάτρου, αλλά και τα πολύ δημοφιλή μυθιστορήματα που συνδυάζουν την Επιστήμη με τη Λογοτεχνία, όπως το πλέον γνωστό και ευυπόληπτο Θεώρημα του Παπαγάλου , που συνδυάζει τα Μαθηματικά με μια πλοκή γεμάτη μυστήριο, αλλά και την Αλίκη στην χώρα των Κβάντων όπου η περιπέτεια ξεκινάει πηδώντας μέσα σε μια … τηλεόραση!

Το παράδοξο είναι ότι ενώ η Επικοινωνία της Επιστήμης ξεκίνησε απευθυνόμενη πιο πολύ στους νέους μαθητές και ελπίζοντας να τους ωθήσει να ακολουθήσουν μια καριέρα στις Θετικές Επιστήμες, από νωρίς άρχισε να διαφαίνεται ότι τελικά θα ήταν εξίσου χρήσιμη στην ευρύτερη κοινωνία, έχοντας μάλιστα διττό ρόλο. Αφ’ ενός μεν γεφυρώνει το χάσμα ανάμεσα στο ευρύ κοινό και την επιστήμη, αφ’ ετέρου δε σχετίζεται άμεσα με τη δημοκρατία και τις αποφάσεις που καλείται να λάβει ο μέσος πολίτης και αφορούν θέματα για τα οποία γνωρίζει ελάχιστα ή γνωρίζει όσα επιλεκτικά προβάλλουν τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης.

Για να γίνει λίγο πιο σαφές το τελευταίο αυτό επιχείρημα, θα αναφερθώ ξανά στο γεγονός ότι χρησιμοποιούμε τους καρπούς της επιστημονικής και τεχνολογικής εξέλιξης χωρίς να είμαστε πλήρως ενημερωμένοι για την επιστήμη πίσω από αυτούς. Αυτό μας καθιστά πιθανά και εύκολα θύματα παραπληροφόρησης σχετικά με τα προϊόντα που χρησιμοποιούμε ή με τους κινδύνους που πιθανώς κρύβουν. Ένα κλασσικό παράδειγμα είναι η χρήση κινητών τηλεφώνων από παιδιά, οι γονείς των οποίων δεν είναι ενημερωμένοι επαρκώς σχετικά με τα προβλήματα που θα προκαλέσει η ακτινοβολία των συσκευών στον εγκέφαλο ενός παιδιού που ακόμα αναπτύσσεται. Επίσης θέματα όπως τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα, τα βλαστοκύτταρα, η ρύπανση του περιβάλλοντος, τα ρομπότ κ.α. αφορούν άμεσα όλους τους πολίτες και οφείλουν να έχουν γνώμη επάνω σε αυτά. Το επιθυμητό, αν όχι ιδανικό, θα ήταν η γνώμη αυτή να διαμορφώνεται κατόπιν έγκυρης επιστημονικής πληροφόρησης από ανθρώπους που εκλαϊκεύουν την γνώση.

Μια άλλη σκέψη που μου έρχεται στο νου όταν οι λέξεις δημοκρατία και επιστήμη είναι μαζί σε μια φράση, είναι η αντιμετώπιση που είχε ο Λαβουαζιέ λίγο πριν καρατομηθεί: Η δημοκρατία δεν χρειάζεται την επιστήμη . Κι όμως, την χρειάζεται. Γιατί μια δημοκρατία χωρίς επιστήμη είναι μια δημοκρατία χωρίς πρόοδο, χωρίς τεχνολογική ανάπτυξη, με κλειστούς ορίζοντες, στάσιμη στα λιμνάζοντα νερά της μοιρολατρίας και της μαγγανείας, έρμαιο του κάθε δημαγωγού και λαοπλάνου.

Αν μια κοινωνία υποστηρίζει την επιστήμη και την έρευνα με ό,τι μέσα μπορεί και παράλληλα είναι ενημερωμένη σχετικά με την επιστήμη της εποχής της και έχει προσφέρει στα μέλη της μια γερή παιδεία, θα γνωρίσει σίγουρα ανάπτυξη και επιπλέον θα έχει η ίδια την δυνατότητα να ελέγξει την κακή χρήση της επιστήμης και να κρίνει τον επιστήμονα και την ηθική του. Στο κάτω κάτω της γραφής, ποιος εξαρτάται από την καλή θέληση του εκάστοτε Προμηθέα, όταν ξέρει ότι τρίβοντας μεταξύ τους δυο πέτρες μπορεί να ανάψει και μόνος του φωτιά;

Και φυσικά όταν λέγαμε προηγουμένως ότι δεν γνωρίζουμε πού ή πώς ακριβώς διδάσκεται η ηθική, δεν εννοούσαμε ότι δεχόμαστε αυτομάτως ότι δεν μπορεί και να υπάρξει ηθική ή ότι οι επιστήμονες δεν φέρουν την υποχρέωση να αναλογιστούν την σοβαρότητα της θέσης τους και της γνώσης τους και της ευθύνης που αυτές συνεπάγονται. Απλά ας μην βασιστούμε στο ότι επειδή πρέπει, θα το κάνουν κιόλας. Έχοντας μια κοινωνία με υψηλό μορφωτικό επίπεδο, οξυμένη κριτική ικανότητα και πλήρως ενημερωμένη εξασφαλίζουμε ότι θα είναι πιο δύσκολο όχι μόνο για τους επιστήμονες, αλλά και για τους τοπικούς άρχοντες, να κάνουν κάτι που θα μπορεί να βλάψει το σύνολο. Γιατί όταν ο Ντα Βίντσι, ο ίδιος που δημιούργησε τη Μόνα Λίζα και οραματίστηκε για πρώτη φορά την ανθρώπινη πτήση, σχεδίαζε κολοσσιαίες βαλλίστρες και πολυβόλα για τον Καίσαρα Βοργία, τότε ποιος μπορεί να πει πώς μοιράζεται η ευθύνη ανάμεσά τους για την χρήση αυτών των αντικειμένων;

Ο στόχος μας λοιπόν είναι μια μορφωμένη κοινωνία. Ωραία. Και τι σημαίνει αυτό; Κατά τον κλασσικό αιώνα στην Αρχαία Ελλάδα αυτό σήμαινε να είσαι μαθητής του Σωκράτη, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Στην αναγέννηση, υπήρχε το πρότυπο του οικουμενικού ανθρώπου. Στην σύγχρονη εποχή, την εποχή της πληροφόρησης, αλλά και της εξειδίκευσης, τι νόημα παίρνει; Είναι δυνατόν ο άνθρωπος να προλάβει να τα μάθει όλα; Όχι. Σε αυτήν την περίπτωση, πώς εξασφαλίζουμε ότι η ενημέρωση σχετικά με τις Επιστήμες, δεν θα οδηγήσει σε ένα κύμα ημιμάθειας, η οποία ως γνωστόν είναι χειρότερη της αμάθειας; Δεν είναι ο σκοπός μας το ευρύ κοινό να θεωρήσει ότι τα έμαθε όλα και να γεμίσει ο κόσμος με ανυπόφορους, κούφιους ξερόλες . Πρέπει όλη αυτή η διαδικασία να γίνει υπό το πρίσμα του Σωκράτη: έχοντας πάντα κατά νου ότι κατά βάθος δεν γνωρίζουμε τίποτα και έχοντας πλήρη συνείδηση του ότι ποτέ δεν θα τα μάθουμε όλα. Τότε μόνο θα είναι ουσιαστική η επαφή μας με την Επιστήμη. Κι όχι μόνο ουσιαστική, αλλά και απολαυστική. Ας μην ξεχνάμε ότι κατά τον Αριστοτέλη (και όχι μόνο), η μεγαλύτερη χαρά που μπορεί να γευτεί ο άνθρωπος, είναι η χαρά της κατανόησης.