Η ζωή πάνω στη γη χαρακτηρίζεται από ρυθμικές εναλλαγές. Ορατές και αόρατες διακυμάνσεις διαφόρων φαινομένων συμβάλλουν στην αντίληψη της ρυθμικότητας και μέσα από αυτήν στην αντίληψη της έννοιας του χρόνου.

Οι αρχαίοι Έλληνες συμβόλιζαν την έννοια του ρυθμού σε έναν χρόνο που τον φαντάζονταν κυκλικό και τον απεικόνιζαν στη μυθολογική θεότητα Κρόνο ή Χρόνο, ο οποίος γεννούσε και καταβρόχθιζε αενάως τα παιδιά του. Σε άλλες θρησκείες, π.χ. στην ιουδαϊκή και χριστιανική, η αντίληψη του χρόνου εμφανίζεται σαν γραμμική και προϋποθέτει αρχή και τέλος.

Στη Βίβλο η αρχή του χρόνου περιγράφεται σαν ένα εξαιρετικό και μοναδικό γεγονός: «... και είπεν ο Θεός... γεννηθήτω το φως, και διαχωριζέτω ανάμεσα της ημέρας και της νυκτός... και εις ημέρας και εις ενιαυτούς... «... και ούτω άρξατω ο Χρόνος ημέρα τετάρτη της Γένεσης και ημέρα μία προ της εμφάνισης των ενζώων επί της Γης...».

Αυτή η προσέγγιση του χρόνου, που στο επίκεντρό της έχει το φως, διέπει όλη τη σύγχρονη αντίληψη και έρευνα της χρονοβιολογίας και των βιολογικών ρυθμών. Υπάρχουν πολλοί βιολογικοί ρυθμοί. Οι πιο σημαντικοί είναι ο βασικός ημερήσιος ρυθμός, γνωστός και σαν κιρκαδιανός (από τις λατινικές λέξεις circa diem = περίπου μία ημέρα), ο ενιαύσιος ή ετήσιος ρυθμός (circannual = περίπου ένα έτος) και ο σεληνιακός ή καταμήνιος (lunar).

Οι κιρκαδιανοί και οι ενιαύσιοι ρυθμοί συμβάλλουν σημαντικά στην προσαρμογή των εμβίων στους βασικότερους κύκλους του πλανητικού μας περιβάλλοντος, τους οποίους επιβάλλουν οι μεταβολές της θέσης της γης. Αυτές οι μεταβολές, που συνοδεύονται και από αντίστοιχες αλλαγές διαφόρων κοσμικών φαινομένων, αποτελούν τα εξωτερικά ερεθίσματα που ονομάζονται χρονοδότες (Zeitgebers) γιατί συγχρονίζουν ή επί το λαϊκότερο «κουρδίζουν» έναν οργανισμό σε ένα συγκεκριμένο ρυθμό. Έτσι, όλα τα ζώα και τα φυτά ακολουθούν κατά παρόμοιο τρόπο αυτούς τους ρυθμούς.

Οι κυριότεροι βιολογικοί ρυθμοί φαίνεται ότι είναι γενετικά καθορισμένοι και κατά τη βιολογική εξέλιξη «εσωτερικεύτηκαν» μέσα σε κάθε κύτταρο και αποτελούν πλέον την έκφραση της ρυθμικότητας που αναπτύχθηκε στα έμβια πριν από περίπου 180 εκατομμύρια έτη στο πλαίσιο της προσαρμογής τους στην περιστροφική (περί τον άξονά της) και περιφορική (γύρω από τον ήλιο) κίνηση της γης.

Έτσι, μέσα από διάφορα βιολογικά συστήματα και ειδικούς υποδοχείς οι οργανισμοί έγιναν ευαίσθητοι δέκτες διαφόρων περιοδικών κοσμικών συμβάντων, όπως των μεταβολών του φωτός, των μεταβολών της κοσμικής ακτινοβολίας, της βαρομετρικής πίεσης, των μαγνητικών πεδίων και άλλων.

Το εσωτερικό κιρκαδιανό σύστημα ή κοινώς το βιολογικό ρολόι του ανθρώπινου οργανισμού αποτελείται από τρία κύρια μέρη:

α) Τους βηματοδότες, που στην περίπτωση του ανθρώπου (και πολλών άλλων ζώων) είναι πυρήνες του κεντρικού νευρικού συστήματος και βρίσκονται σε μία περιοχή του εγκεφάλου που ονομάζεται υποθάλαμος, απ' όπου κυβερνούν τους βιολογικούς ρυθμούς του σώματος

β) Τις νευρικές ίνες που προσάγουν μεταξύ άλλων την ημερήσια διακύμανση του φωτός, την οποία προσλαμβάνουν από τα κύτταρα του αμφιβληστροειδούς χιτώνα του ματιού,

γ) Τις νευρικές ίνες που μεταφέρουν την κιρκαδιανή πληροφορία στον οργανισμό και κυρίως σε ένα άλλο κέντρο του εγκεφάλου (την λεγόμενη επίφυση), προκαλώντας την σύνθεση και την έκκριση της ορμόνης μελατονίνη.

Η έκκριση της μελατονίνης αρχίζει δύο λεπτά μετά τη δύση του ηλίου και αναστέλλεται ένα λεπτό μετά την ανατολή του.

Με αυτή την ευφυή διαδικασία ο οργανισμός αποκωδικοποιεί το ηλεκτρομαγνητικό σήμα (π.χ. φως) μετατρέποντάς το σε νευρομεταβιβαστικό ερέθισμα, το οποίο μέσα από μία βιοχημική αντίδραση συνθέτει μία ουσία (τη μελατονίνη).

Η μελατονίνη μεταφέρεται στην κυκλοφορία του αίματος και με την ποσότητα και την διάρκεια της έκκρισής της διαβιβάζει το ανάλογο μήνυμα στα διάφορα όργανα του σώματος. Δηλαδή η μελατονίνη είναι κάτι σαν ένας βιολογικός «μετασχηματιστής» ή «διακόπτης».

Κατά τη διάρκεια της εξέλιξης των ειδών, τα περισσότερα ζώα «ειδικεύτηκαν» στο να προσαρμόζονται καλύτερα στο περιβάλλον της ημέρας ή στο περιβάλλον της νύκτας. Έτσι, όλα τα έμβια αναπτύσσουν δύο φάσεις ρυθμού και αντίστοιχα δύο βασικά βιολογικά ρολόγια, το ημερήσιο και το νυκτερινό. Με αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνουν την ανάπτυξη ιδιοτήτων και μηχανισμών που τούς επιτρέπουν ασφαλέστερη διαβίωση, αποφυγή κινδύνων και εξοικονόμηση του ενεργειακού αποθέματος.

Στα ζώα με ημερήσια δραστηριότητα, το ένα βιολογικό ρολόι - ταλαντωτής σχετίζεται με τη δύση του ηλίου και συνδέεται με το μηχανισμό έναρξης του ύπνου και έκκρισης της μελατονίνης, ενώ το άλλο βιολογικό ρολόι συνδέεται με την ανατολή του ηλίου και σχετίζεται με τη διακοπή του ύπνου, την αναστολή της έκκρισης της μελατονίνης και την έναρξη της δραστηριότητας.

Στους ανθρώπους, η ημερήσια φάση συνοδεύεται από αύξηση της ενεργητικότητας και της θερμοκρασίας του σώματος και μείωση έως και αναστολή της έκκρισης διαφόρων ορμονών ενώ, αντίθετα, η νυκτερινή φάση χαρακτηρίζεται από απόσυρση, ύπνο, μείωση της θερμοκρασίας του σώματος και αύξηση της έκκρισης των νυκτερινών ορμονών.

Ο βιολογικός χρόνος που καθορίζεται από τους ενδογενείς ρυθμούς επηρεάζει πολλές σημαντικές λειτουργίες του οργανισμού τόσο σωματικές όσο και νοητικές, μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνονται η μάθηση, η μνήμη, η προσοχή και η συγκέντρωση, η εξάρτηση - απεξάρτηση από ένα ερέθισμα κ.ά. Η επιρροή αυτή σημαίνει λ.χ. ότι η μνημονική ικανότητα εμφανίζει ημερήσια διακύμανση, με περιόδους κατά τις οποίες η δυνατότητά της αυξάνεται ή μειώνεται σημαντικά.

Η οποιαδήποτε διαταραχή στη σχέση του κιρκαδιανού ρυθμού και του ρυθμού διακύμανσης της δραστηριότητας στον άνθρωπο σημαίνει «εσωτερική κακοφωνία» και επηρεάζει μεγάλο τμήμα της ψυχικής διάθεσης, των νοητικών λειτουργιών, της εν γένει ανθρώπινης συμπεριφοράς και των σωματικών λειτουργιών.

Στην «εσωτερική κακοφωνία» μπορεί λ.χ. ένας ενδοκρινής αδένας να είναι στην φάση της μεγίστης παραγωγής και έκκρισης ακριβώς όταν το όργανο - αποδέκτης βρίσκεται σε φάση αδράνειας και δεν μπορεί να αξιοποιήσει την προτεινόμενη προσφορά ή η παραγωγή ενός ενζύμου να αφθονεί σε ώρες που δεν υπάρχει η αντίστοιχη διαθέσιμη ουσία προς διάσπαση.

Παράδειγμα μιας τέτοιας «εσωτερικής κακοφωνίας» παρατηρείται στο σύνδρομο Jet lag, το οποίο εμφανίζεται όταν ένα άτομο ταξιδεύει με αεροπλάνο προς διαφορετικές χρονικές ζώνες (transmeridian flights).

Όταν το άτομο αυτό βρεθεί στη νέα χρονική ζώνη, ορισμένοι ρυθμοί του (όπως του ύπνου - εγρήγορσης και της έκκρισης αυξητικής ορμόνης) προσαρμόζονται σχεδόν αμέσως στην τοπική ώρα, ενώ άλλοι (όπως αυτοί της θερμοκρασίας του σώματος, της έκκρισης κορτιζόλης, της δυνατότητας για την παραγωγή του ύπνου των ταχειών οφθαλμικών κινήσεων ή ύπνου REM ή ύπνου των ονείρων) προσαρμόζονται σταδιακά και πολύ αργότερα.

Έτσι, για ένα χρονικό διάστημα _ μερικές φορές έως και δεκαπέντε ημερών _, ενώ ο οργανισμός βρίσκεται σε φάση νυκτερινής καταστολής, το εξωτερικό περιβάλλον καθώς και οι εγκεφαλικές και οι σωματικές δραστηριότητες απαιτούν πλήρη εγρήγορση.

Το άτομο, ακριβώς λόγω αποσύνδεσης των βιολογικών του ρυθμών, αδυνατεί ν' αντεπεξέλθει και εμφανίζει χαρακτηριστικά συμπτώματα, όπως εξάντληση, μείωση της δυνατότητας συγκέντρωσης, μείωση της επίδοσης και της απόδοσης, δυσκοιλιότητα ή διάρροια, αϋπνία, μείωση της όρεξης, πονοκέφαλο, διαταραχή της βραδινής όρασης (λόγω διατάραξης του κιρκαδιανού ρυθμού των κυττάρων που είναι υπεύθυνα για την έγχρωμη και μαυρόασπρη όραση), και περιορισμένη περιφερική όραση.

Έχει υπολογισθεί ότι ο οργανισμός χρειάζεται περίπου μία ημέρα για κάθε ώρα αλλαγής. Φαίνεται ότι η προσαρμογή σε πτήσεις από Ανατολάς προς Δυσμάς που σχετίζονται με καθυστέρηση της κιρκαδιανής φάσης του ρυθμού είναι γρηγορότερη από ό,τι σε πτήσεις από Δυσμάς προς Ανατολάς που σχετίζονται με προχώρημα της κιρκαδιανής φάσης.

Οι πτήσεις από Ανατολάς προς Δυσμάς απαιτούν κάτι λιγότερο από μια πλήρη αλλαγή της φάσης (8-10 ώρες) του κιρκαδιανού ρυθμού. Έτσι υπολογίζουμε ότι η προσαρμογή στον τόπο του προορισμού μπορεί να διαρκέσει έως και 10 ημέρες.

Είναι δύσκολο να βοηθήσουμε τον οργανισμό στην προσαρμογή του. Μέχρι σήμερα δεν έχει βρεθεί ικανοποιητική και σίγουρη αντιμετώπιση του Jet Lag. Η πιο απλή συμβουλή _ η οποία μπορεί όμως να εφαρμοστεί μόνο για προορισμούς που η διαφορά τους δεν υπερβαίνει τις τρεις ώρες _ είναι να διατηρηθεί ο συνήθης ρυθμός που έχει το άτομο στον τόπο τής μέχρι τούδε διαβίωσής του.

Μία δεύτερη δυνατότητα για διαφορές μεγαλύτερες των έξι ωρών είναι να αρχίσει με την προσαρμογή στο ωράριο του νέου προορισμού αρκετές ημέρες πριν. Σε μεγάλες διαφορές ωρών είναι καλό να παραμείνει κανείς σε εγρήγορση και να κοιμηθεί την ώρα που συνηθίζεται η κατάκλιση στον νέο του προορισμό.

Στις φαρμακευτικές προσπάθειες της αντιμετώπισης του Jet lag προτείνεται η λήψη μελατονίνης 20 λεπτά πριν από την επιθυμητή κατάκλιση ή η λήψη κάποιου υπναγωγού (υπνωτικού) με βραχεία διάρκεια δράσης.

Μία άλλη διαταραχή που συνδέεται με την κιρκαδιανή δυσλειτουργία είναι το επονομαζόμενο σύνδρομο της καθυστέρησης της φάσης του ύπνου. Πρόκειται για ένα μάλλον σπάνιο σύνδρομο, στο οποίο παρατηρείται δυσλειτουργία του κιρκαδιανού συστήματος και αδυναμία του κιρκαδιανού βηματοδότη να συντονιστεί στη φάση του φυσιολογικού ρυθμού ημέρας - νύκτας.

Τα άτομα με αυτό το σύνδρομο παρουσιάζουν αδυναμία επέλευσης του ύπνου κατά τις βραδινές ώρες, καθώς και αδυναμία διακοπής του κατά τις πρωινές ώρες – ή με απλά λόγια, τα άτομα αυτά μένουν άυπνα σχεδόν μέχρι το πρωί και κοιμούνται κατόπιν έως το μεσημέρι ή ακόμη και νωρίς το απόγευμα.

Εάν οι πάσχοντες εξαναγκασθούν σε πρωινή αφύπνιση, τότε τόσο οι γνωσιακές τους επιδόσεις όσο και η συμπεριφορά τους παρουσιάζουν στοιχεία παρόμοια με εκείνα που περιγράφονται στην αποστέρηση του ύπνου ή στο σύνδρομο του Jet Lag.

Σ' αυτές τις περιπτώσεις ενδείκνυται μία μέθοδος που λέγεται φωτοθεραπεία, κατά την οποία παρέχεται έντονο φως (πάνω από 3.000–6.000 Lux) τις πρωινές ώρες, ενώ τους στερείται το φως τις απογευματινές ώρες. Ο σκοπός αυτής της αντιμετώπισης είναι η σταδιακή αναπροσαρμογή του βηματοδότη στον εξωτερικό ρυθμό εναλλαγής ημέρας - νύκτας.

Η πιο σοβαρή κατάσταση που σχετίζεται με την διατάραξη του κιρκαδιανού ρυθμού είναι αυτή που συμβαίνει σε εργασίες με εναλλασσόμενες βάρδιες, γνωστή και σαν shift work, κατά την οποία η 8ωρη ημερήσια εργασία εναλλάσσεται με νυκτερινό 8ωρο.

Αρκετά από τα άτομα με τέτοια εργασιακή συνθήκη παρουσιάζουν σε αρχικά στάδια συμπτώματα παρόμοια με αυτά του Jet lag. Αργότερα όμως τα συμπτώματα μπορεί να πολλαπλασιασθούν ή και να γίνουν πολύ ενοχλητικά έως και σοβαρά, διότι σε αντίθεση με τους ταξιδιώτες των υπερατλαντικών πτήσεων που πρέπει να προσαρμοστούν μόνο μία φορά, τα άτομα που εργάζονται με εναλλασσόμενες βάρδιες ζουν συνεχείς και επανειλημμένες διαταραχές του κιρκαδιανού τους ρυθμού.

Με το πέρασμα του χρόνου, αυτοί οι εργαζόμενοι εμφανίζονται ποικίλες διαταραχές, που αφορούν κυρίως στον ύπνο όπως φτωχή ποιότητα ύπνου, δυσκολία στο ν' αποκοιμηθεί το άτομο, πολλά και συχνά ξυπνήματα, αϋπνία, κόπωση που δεν εξαφανίζεται μετά τον ύπνο, διαταραχές στη συμπεριφορά (όπως ευερεθιστότητα, αίσθημα αδιαθεσίας, ξεσπάσματα οργής), σωματικές διαταραχές (όπως δυσπεψία, πόνο στην κοιλιά, έλκος στομάχου) και μειωμένη απόδοση στην εργασία. Έχει επίσης διαπιστωθεί ότι τα άτομα αυτά κάνουν ευρεία χρήση υπνωτικών σκευασμάτων.

Μελέτες έχουν δείξει πως τα άτομα που εργάζονταν συνεχώς με εναλλασσόμενες βάρδιες για πάνω από 15 χρόνια εμφάνιζαν σε μεγαλύτερα ποσοστά πονοκεφάλους και μειωμένη σεξουαλικότητα, αλλά επίσης διέτρεχαν και αυξημένο κίνδυνο ανάπτυξης ισχαιμικών καρδιακών επεισοδίων και καρκίνου. Ιδιαίτερα οι γυναίκες είχαν αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του μαστού, πιθανώς λόγω μειωμένης έκκρισης της νυκτερινής μελατονίνης η οποία θεωρείται προστατευτικός παράγοντας που αναστέλλει την ανάπτυξη καρκινικών κυττάρων.

Εκτός από τα υποκειμενικά συμπτώματα φαίνεται ότι στις μη κοινωνικές βάρδιες (εκτός κιρκαδιανού ωραρίου) συμβαίνουν και περισσότερες καταστροφές στους χώρους εργασίας, που οφείλονται προφανώς στην κιρκαδιανή αποσύνδεση των γνωστικών λειτουργιών και του ύπνου.

Έχουν προταθεί διάφορα σχήματα βάρδιας ώστε να περιοριστούν οι βλαπτικές επιπτώσεις της εναλλαγής και της διατάραξης του κιρκαδιανού ρυθμού, ιδιαίτερα σε άτομα που είναι περισσότερο ευάλωτα σ' αυτές τις διαταραχές. Όμως μέχρι σήμερα δεν έχει βρεθεί μία ικανοποιητική μέθοδος για ν' αντιμετωπίσουμε τις σοβαρές και πιθανά επικίνδυνες για τη σωματική και ψυχική υγεία συνέπειες που μπορεί να προκληθούν από την εργασία με εναλλασσόμενο ωράριο.

Από απόψεως κιρκαδιανής και από έρευνες που έχουν γίνει, εάν η εναλλαγή της βάρδιας διατηρεί ένα ρυθμό πάνω από μήνα, προκαλεί λιγότερες δυσκολίες στο άτομο. Επίσης για τα άτομα που εργάζονται σε νυκτερινή βάρδια (11 το βράδυ με 7 το πρωί) προτείνεται σαν καλύτερος ο απογευματινός ύπνος από τις 2 το μεσημέρι έως τις 10 το βράδυ σε αντίθεση με τον πρωινό που συνήθως τελείται από τις 8 το πρωί έως τις 3 το μεσημέρι.

Έχει βρεθεί ότι με τέτοιο σχέδιο ύπνου υπάρχουν λιγότερες επιπτώσεις στην υγεία αλλά και στις γνωστικές λειτουργίες κατά την διάρκεια της βάρδιας. Ευελπιστούμε ότι στο μέλλον, με την έρευνα διαφόρων βιολογικών ρυθμών και την παράλληλη ανάπτυξη παραγόντων που μπορεί να επιδρούν στα βιολογικά ρολόγια του οργανισμού, θα μπορέσουμε ν' αντιμετωπίσουμε τις διαταραχές που προκύπτουν από τις εναλλασσόμενες βάρδιες οι οποίες λόγω του σύγχρονου τεχνολογικού πολιτισμού και της αστυφιλίας είναι απαραίτητες και αυξάνονται συνεχώς.

* Αν η διαφορά της ώρας δεν υπερβαίνει τις 3 ώρες, διατηρήστε τον συνήθη ρυθμό που έχετε στον τόπο διαβίωσής σας

* Αν η διαφορά είναι 6 ώρες ή περισσότερες, αρχίστε αρκετές μέρες πριν από το ταξίδι να προσαρμόζεστε στο ωράριο του νέου προορισμού

* Αν η διαφορά ώρας είναι μεγάλη, καλό να παραμένετε ξύπνιοι και να κοιμάστε την ώρα που συνηθίζεται η κατάκλιση στον νέο προορισμό.

* Αν χρειάζεστε φαρμακευτική βοήθεια, μπορείτε να πάρετε μελατονίνη 20 λεπτά πριν από την επιθυμητή κατάκλιση ή κάποιο υπνωτικό με βραχεία διάρκεια δράσης

Πηγη

Σας ευχαριστώ για την επίσκεψη σας...