Οι πρώτοι εκπρόσωποι του ζωικού βασιλείου, από τους οποίους κατάγονται και οι άνθρωποι, πιστεύεται εδώ και δεκαετίες ότι ήταν οι ταπεινοί σπόγγοι. Οι εξελικτικοί βιολόγοι μένουν όμως έκπληκτοι από τα αποτελέσματα των τελευταίων γενετικών αναλύσεων, οι οποίες υποδεικνύουν ότι η πρωτιά ανήκει στα κτενοφόρα, ζελατινώδη ζώα που μοιάζουν με μέδουσες.

To δέντρο της ζωής στη Γη, όπως το σχεδιάζουν οι εξελικτικοί βιολόγοι, χωρίζει το βασίλειο των ζώων (Animalia) σε 35 ομάδες ή «φύλα». Το αρχαιότερο από τα φύλα αυτά πιστεύεται ότι είναι οι σπόγγοι (porifera), ζώα χωρίς νευρικό σύστημα που φιλτράρουν μικροσωματίδια τροφής από το νερό.

Το φύλο των κτενοφόρων (ctenophora) τοποθετείται συνήθως πιο ψηλά στο εξελικτικό δέντρο, θεωρείται δηλαδή μεταγενέστερο. Είναι εξάλλου μια λογική θέση, αφού τα κτενοφόρα είναι πιο περίπλοκα από τους σπόγγους.

Τα θαλάσσια ζώα αυτά, που μοιάζουν συνήθως με διαφανείς, παλλόμενους σάκους, διαθέτουν ένα υποτυπώδες νευρικό σύστημα και κολυμπούν κουνώντας τα ιριδίζοντα μαστίγιά τους. Τα περισσότερα είναι σαρκοφάγα και συλλαμβάνουν τη λεία τους με κολλώδη πλοκάμια, τα οποία όμως δεν είναι δηλητηριώδη όπως οι μέδουσες.

Τώρα, όμως, δύο ερευνητικές ομάδες παρουσιάζουν γενετικές μελέτες που τοποθετούν τα κτενοφόρα στη βάση του εξελικτικού δέντρου των ζώων. Η πρώτη μελέτη πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στο Γκέινσβιλ και αφορά το είδος Pleurobrachia brachei· η δεύτερη παρουσιάστηκε στο αμερικανικό Εθνικό Ερευνητικό Ινστιτούτο Ανθρώπινου Γονιδιώματος στο Μέριλαντ και αφορά το γονιδίωμα του κτενοφόρου Mnemiopsis leidyi. Όπως αναφέρει ο δικτυακός τόπος του περιοδικού Nature, και οι δύο ομάδες ανακοίνωσαν τα ευρήματά τους στο συνέδριο της Εταιρείας Συγκριτικής Βιολογίας που πραγματοποιήθηκε αυτή την εβδομάδα στο Σαν Φρανσίσκο.

Οι έρευνες έδειξαν μεταξύ άλλων ότι το νευρικό σύστημα των κτενοφόρων σχηματίζεται από μια ομάδα γονιδίων που δεν απαντώνται σε άλλα φύλα. Επιπλέον, τα κτενοφόρα δεν διαθέτουν τα γονίδια που αναλαμβάνουν την παραγωγή microRNA, μικρών μορίων RNA που ρυθμίζουν την έκφραση άλλων γονιδίων. Οι ιδιαιτερότητες αυτές συνηγορούν στο συμπέρασμα ότι το φύλο αυτό είναι αρχαιότερο από άλλα.

Πόσο πιθανό όμως είναι να εμφανίστηκαν τόσο νωρίς στην εξέλιξη σύνθετες δομές όπως το νευρικό σύστημα.

Οι ερευνητές εικάζουν ότι τα πρώτα κτενοφόρα δεν έμοιαζαν απαραίτητα με τα σημερινά και ίσως ήταν απλούστερα από ό,τι φανταζόμαστε. Υποψιάζονται εξάλλου ότι και οι σπόγγοι ήταν κάποτε πιο περίπλοκοι από ό,τι σήμερα.

Υπάρχουν ωστόσο και επιφυλάξεις όσον αφορά τις δύο νέες μελέτες. Η θέση του φύλου των κτενοφόρων στο εξελικτικό δέντρο υπολογίστηκε με βάση τον αριθμό μεταλλάξεων που έχουν εμφανίσει τα ζώα αυτής της ομάδα στην πορεία του εξελικτικού χρόνου. Ορισμένοι όμως επιστήμονες υποψιάζονται ότι ο ρυθμός εμφάνισης μεταλλάξεων στα κτενοφόρα είναι υψηλότερος από ό,τι σε άλλα φύλα, μια διαφοροποίηση που θα έκανε τα ζώα αυτά να φαίνονται πιο αρχαία από ό,τι πραγματικά είναι.

Στις υποψίες αυτές συνηγορεί εξάλλου μια άλλη μελέτη που παρουσιάστηκε στο ίδιο συνέδριο: Ερευνητές του Πανεπιστημίου Ludwig Maximillian στο Μόναχο σχεδίασαν ένα εξελικτικό δέντρο βασισμένοι στην ανάλυση των πρωτεϊνών των ριβοσωμάτων.

Στο δικό τους δέντρο, οι σπόγγοι παραμένουν το χαμηλότερο, δηλαδή αρχαιότερο, παρακλάδι.